معاونت پژوهش مدرسه علمیه الزهرا‌سلام.الله علیها شوش

​مسأله اقتصاد، به عنوان یکی از مهم ترین مسائل زندگی بشری، مطرح است و اسلام نیز نگرش خاصی به آن دارد. به طور کلی نظام اقتصاد اسلامی، عبارت است از مجموعه قواعد کلی ارائه شده در اسلام در زمینه روش تنظیم حیات اقتصادی و حلّ مشکلات اقتصادی، در راستای تأمین عدالت اجتماعی.

در سیره ی اقتصادی امام رضا (علیه السلام) مشاهده می شود که ایشان در زندگی فردی و خانوادگی خویش همواره راه میانه روی را می پیمودند، و با مفاسد اقتصادی چون اسراف و …مبارزه می کردند و کار و تلاش و تولید را سرلوحه ی پیشرفت اقتصادی می دانستند.ایشان مسئولیت مدیریت اقتصاد خانواده را بر دوش سرپرست خانواده دانسته و ایشان را بر توسعه دادن در هزینه های خانواده تشویق می نمودند.

مقدمه

مسأله اقتصاد، به عنوان یکی از مهم ترین مسائل زندگی بشری، مطرح است و اسلام و سیره معصومین (علیهم السلام) نیز نگرش خاصی به آن دارد. سخنان اهل بیت(علیهم السلام) در بردارنده خیر دنیا و آخرت است. آن بزرگواران با رهنمودهای گران بهایشان، هم شیوه های خوشبختی در دنیا را فرا راه پیروانشان قرار داده اند و هم شیوه های خوشبختی در آخرت را. آموزه های به جا مانده از هشتمین امام ما نیز، هم دربردارنده رهنمودهای سامان بخشی به دنیای انسان هاست و هم به خوشبختی آخرت آنها توجه دارد. بر این اساس و به منظور آبادانی دنیای آدمیان، به اندیشه های اقتصادی امام رضا(علیه السلام)، اشاره می شود. بررسی اندیشه های اقتصادی امام هشتم آنگاه اهمیت بیشتری می یابد که بدانیم، یکی از اهداف مقام معظم رهبری در نام گذاری  سال های اخیر به به کار مضاعف  و اقتصاد و تولید و…، شکوفایی اقتصادی ایران است .

بنابراین برای  پیشبرد اقتصاد خانواده وکشور الگوبرداری  از  اهل  بیت (علیهم السلام)  ازجمله در سیره ی اقتصادی امام رضا (علیه السلام) باعث رونق و رهایی انسان از  فقر و از  همه مهمتر استقلال و متکی  کشور  به خود خواهد گردید توجه به سیره امام رضا (علیهم السلام)  نشان می دهدایشان در زندگی فردی و خانوادگی خویش همواره راه میانه روی را می پیمودند و در زمینه ی اقتصاد اجتماعی همواره در رعایت حال فقرا و خدمت رسانی به نیازمندان پیش قدم بودند و با مفاسد اقتصادی چون اسراف و زراندوزی مبارزه می کردند و کار و تلاش و تولید را سرلوحه ی پیشرفت اقتصادی می دانستند..

که دراین مقاله سعی شده به سبک زندگی  اقتصادی امام پرداخته شود که امید است مورد توجه خوانندگان محترم واقع گردد.

سبک زندگی  اقتصادی امام رضا علیه السلام

کار و تلاش 

کار و کوشش، قانون عام آفرینش برای شکوفایی اقتصادی و دست یابی به اهداف و آرزوهای بلند است. هر که این قانون را به درستی به کار گیرد، دنیای او رونق می گیرد. از دیدگاه امام رضا (علیه السلام)، ارزش معنوی کار چنان است که مقام کارگر را فراتر از مقام مجاهد فی سبیل الله می داند و می فرماید: «آن که با کار و کوشش، در جستجوی مواهب زندگی برای تأمین خانواده ی خویش است، پاداشی بزرگ تر از مجاهدان راه خدا دارد..(

هرکه این قانون را به درستی به کار گیرد، دنیای او رونق می گیرد و شکوفا می شود؛ اگرچه بر آیینی جز آیین اسلام باشد. در مقابل، هرکه از این قانون مهم، غفلت کند و آن را نادیده انگارد و وانهد، دچار تنگنا، عقب ماندگی و تهی دستی خواهد شد؛ اگرچه مسلمانی شیعی و دارای مکتب «اِثنی عشری» باشد و گرچه شب و روز خویش را به دعا و توکل و عبادت سپری کند.

امام رضا(علیه السلام) به خوبی از این قانون آگاه بود، چنان که سامان بخشیدن به دنیای انسان ها را در گرو پای بندی به این قانون می دانست. در نتیجه، آنها را به کار و کوشش فرامی خواند. احمد بن ابی نصر بَزَنطی می گوید: «به امام رضا(علیه السلام)، گفتم: کوفه به من نمی سازد و زندگی در آن همراه با مضیقه است. زندگی ما در بغداد بود و در آنجا درِ روزی بر مردم گشاده است. حضرت فرمود: «اگر می خواهی بیرون بروی، برو؛ چرا که امسال، سال آشفته ای است و مردمان را چاره ای جز طلب روزی و کوشش برای به دست آوردن معیشت خوب نیست. پس طلب و کوشش را برای به دست آوردن امکانات زندگی از دست آمده».

از دیدگاه امام رضا(علیه السلام)، ارزش معنوی کار چنان است که مقام کارگر را فراتر از مقام مجاهدین فی سبیل الله (جهادگران در راه خدا) می داند و می فرماید: «اِنَّ الَّذی یطْلُبُ مِنْ فَضْلٍ یکفُّ بِهِ عِیالَه، اَعْظَمُ اَجْراً مِنَ الْمُجاهِدِ فی سَبیلِ الله؛ آن که با کار و کوشش، در جست وجوی مواهب زندگی برای تأمین خانواده خویش است، پاداشی بزرگ تر از مجاهدان راه خدا دارد».

«تنها تن آدمی نیست که به کار نیاز دارد، بلکه رشد روح او و قوای معنوی و فکر و فرهنگ و تربیت او نیز بستگی به کار دارد و بی کاری، بر معنویت آدمی نیز آثاری زیان بار می گذارد. اگر آدمی، هر چه را که نیاز دارد، در اختیار داشت و طبیعت، آماده و ساخته پرداخته به او می داد و در نتیجه، اوقات خود را پیوسته به بی کاری و فراغت می گذراند، به فساد و تباهی کشیده می شد و ناگزیر نیرو و انرژی خود را در راه هایی صرف می کرد که به نابودی خود و هم نوعانش می انجامید».

2-پرهیز از اسراف

اسراف، سرگرانی با خداوند و نعمت های اوست. آن که در به دست آوردن حتی لقمه ای نان، «ابر و باد و مه و خورشید و فلک» و ده ها عامل پیدا و پنهان دیگر را مؤثر می داند، هرگز اسراف نمی کند. در حقیقت، اسراف، پشت پا زدن، بی توجهی و بی حرمتی به همه عوامل یاد شده است.

هرگز شکوفایی و رونق اقتصادی، با اسراف و هدر دادن بیهوده اموال امکان پذیر نیست، و هرگز شخص و ملت اسرافکار، به رشد اقتصادی نخواهد رسید. ازاین رو، اسراف، آفت کار نیز به شمار می آید، زیرا آن که هم کار می کند و هم اسراف، مانند آن است که در صندوقی که ته ندارد، پول می ریزد و بدیهی است ثروتی برای او اندوخته نخواهد شد و پیشرفتی نخواهد کرد.

اسراف، عامل اصلی فقر و تهی دستی نیز به شمار می رود. از دیدگاه عرفانی، نعمت های پروردگار ادراک و شعور دارند و آنگاه که بی توجهی فرد را به خود حس کنند، رخت بر می بندند و فرد را از نعمت ها محروم می کنند. در مقابل، اگر از انسان توجه، احترام و ارزش ببینند، نه تنها مهمان سفره زندگی او خواهند شد، بلکه نعمت های دیگر را نیز به سوی خویش فرامی خوانند. در نتیجه، نعمتی بر نعمت شخص افزوده می شود.

با توجه به آنچه گفته شد، امام رضا(علیه السلام)، تباه سازی اموال را پدیده ای ناپسند می داند، دوستان و پیروان خویش را از این پدیده نامبارک بازمی دارد و می فرماید: «اِنَّ اللهَ یبْغِضُ. . . اِضاعَةَ الْمالِ؛ خداوند، تباه سازی اموال را دشمن می دارد. » «گفتنی است تباه کردن اموال و تضییع آنها که در این روایت آمده، مفهوم گسترده ای دارد و هر نوع تباهی و نابودی و فساد در اموال را شامل می گردد. تباهی و تضییع، ممکن است بر اثر علت هایی چند پدید آید که از جمله آنها عبارتند از: اسراف کاری و مصرف بیش از اندازه، بی اطلاعی و نبود تخصص و مهارت در مدیریت های مالی، کوتاهی و سهل انگاری در به کارگیری اموال و مانند آنها که موجب می شوند تا سرمایه زندگی تباه شود و موجب فقر و تهی دستی گردد و حتی سیر و حرکت معنوی انسان نیز دست خوش تزلزل شود. با توجه به کلیت سخن امام رضا(علیه السلام)، اگر در امور اقتصادی و مسائل مالی، برنامه ریزی درست و حساب شده ای انجام نگیرد، تضییع مال خواهد بود و اگر در داد و ستدها نیز دقت لازم به کار نرود و غبن صورت گیرد، اموال، تباه خواهد شد. »ازاین رو، امام رضا(علیه السلام) هدر دادن و تباه ساختن اموال را، مصداقی از فساد دانسته و فرموده است: «مِنَ الْفَسادِ قَطْعُ الدّرهم و الدینار وَ طَرْحُ النَّوی؛ تکه تکه کردن درهم و دینار (یا هر پولی دیگر) و دور افکندن هسته خرما (که ممکن است بذر نخلی در آینده شود)، از جمله کارهای فاسد و نادرست است»

3-قناعت

شیوه قناعت در واقع، همان پیدا کردن راه میانه است. بهره بردن از شیوه قناعت، علاوه بر آن که خانواده را از افتادن در چاله فقر نگه می دارد، اهرم کار سازی است در جهت شکوفایی استعدادها و خلق ابتکارات.در این رابطه به حدیثی قدسی از امام رضا (علیه السلام) می نگریم که فرمود:«خداوند می فرماید: تو به آن چه روزیت کرده ام خوشنود باش تا از بی نیازترین مردم باشی و من روایت می کنم که هر کس قناعت پیشه داشت سیر است و هر که قانع نباشد سیر نمی شود».

4-میانه روی در مصرف

از فضیلت های مهم اخلاقی، میانه روی در همه کارها به ویژه میانه روی در مصرف است. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «وَ اقْصَدْ فِی مَشْیک؛ در رفتارت میانه رو باش!». همچنین در آیه ای دیگر می فرماید: «وَالَّذِینَ إِذَا أَنفَقُوا لَمْ یسْرِفُوا وَلَمْ یقْتُرُوا وَکانَ بَینَ ذَلِک قَوَامًا؛ و آنان که چون انفاق می کنند، اسراف نمی ورزند و خست نمی کنند، بلکه میان این دو، راه اعتدال و میانه را برمی گزینند».در اهمیت میانه روی و ناروا بودن افراط و تفریط همین بس که افراط و تفریط، از نشانه های نادانی شمرده شده و حضرت علی(علیه السلام) فرموده است: «لا تَری الْجاهِلَ اِمّا مُفْرِطاً او مُفرِّطاً؛ نادان را نبینی جز آنکه یا افراط می کند یا تفریط. 

از دیدگاه امام هشتم(علیه السلام) هم کسی که در مصرف، به خود و خانواده خود سخت می گیرد و در مصرف، خست می ورزد، از جاده مستقیم بیرون است و هم آن که اسراف کرده و زیاده روی می کند. امام رضا(علیه السلام) ،هر دو شیوه را ناپسند می شمارد. یکی از یاران امام هشتم(علیه السلام) می گوید: از امام رضا(علیه السلام) درباره چگونگی تأمین مخارج خانواده جویا شدم. فرمود: «مخارج خانواده، حد وسط است میان دو روش ناپسند. » گفتم: «فدایت شوم، به خدا سوگند! نمی دانم این دو روش چیست؟ فرمود: «دو روش ناپسند، اسراف و خست است. آیا نمی دانی که خداوند بزرگ، اسراف (زیاده روی) و اقتار (سخت گیری) را ناخوشایند می دارد و در قرآن می فرماید: «آنان که هرگاه چیزی ببخشند، نه زیاده روی می کنند و نه خست می ورزند و میانگین این دو را در حد قوام برمی گزینند».

«از دیدگاه امام رضا(علیه السلام) تصرفات شخص در اموال خویش، محدود است؛ یعنی این گونه نیست که حال که اموال انسان، ملک اوست و به وی تعلق دارد، بتواند در آنها هرگونه که خواست، تصرف کند، بلکه تصرف او باید در حد میانه و متعادل و به دور از اسراف و خست باشد. او هم اجازه ندارد که خست ورزد و در مصرف بر خود سخت گیرد و هم مجاز نیست که اموال خویش را ریخت و پاش نماید. امام رضا(علیه السلام) در پایان سخن خویش به کلام خداوند استدلال فرمود که در آن واژه «قوام» آمده است. مقصود از قوام؛ یعنی آن استواری و اقتصادی که موجب سامان یافتن زندگی همه افراد می شود که در آن، نه کسی محروم ماند و نه کسی بی حساب برخوردار گردد. روشن است که هر چیز آنگاه می تواند عامل «قوام» باشد و زمینه استواری چیز دیگری را فراهم آورد که در موضع مناسب خود قرار گیرد و موضع مناسب، همان حد میانه و دور بودن از اسراف و خست است. اسراف و اقتار (خست) که دو سوی حد میانه است، ضد قوامیت مال است؛ یعنی مایه قوام و سامان یابی فرد و جامعه نیست، بلکه همین مال که عامل بقا و قوام است، در حال افراط و تفریط، عامل تباهی و هلاکت فرد و جامعه خواهد بود. بقاء و دوام و قوامیت، در حد میانه و اعتدال است».
5-مدیریت اقتصاد خانواده

یکی از توصیه های مهم امام رضا (علیه السلام) ایجاد رفاه، توسعه و سهل گرفتن در مخارج زندگی و تأمین نیازمندی ها است. از آن بزرگوار نقل شده است که فرمود: «توسعه دادن در هزینه خانواده بر شخص دارای نعمت واجب است.»

البته دو نکته در این جا قابل تأمل است؛ یکی این که حکم با وجود قید “دارای نعمت” آن را از غیر او ساقط می کند و دیگر آن که واژه توسعه، کلی و دارای ابهام است. مثلاً یکی از زاویه هایی که توسعه را همراه با مدیریت در گوشه ای از آن بیان می کند، حدیثی است که امام رضا (علیه السلام) به موضع خوراک و گرمایش خانواده اشاره می کنند. امام (علیه السلام) در این حدیث می فرماید: «سزاوار است شخص مسلمان از خوراک اعضای تحت تکلفش در زمستان بکاهد و به جای آن بر گرمایش آنان بیفزاید.»

دلیل آن سخن حضرت روشن است؛ زیرا در زمستان به خاطر کم بودن تحرک، گرمای بدن کاهش می یابد و آن چیزی که در زمستان بیشتر از کمبود غذا موجب هلاک انسان می گردد، وجود سردی بیش از حد هوا است که از آن گریزی نیست. به عبارتی دیگر با کم غذایی می توان ساخت، اما سرمای کشنده و طاقت فرسا را نمی توان به سادگی تحمل نمود. لذا امام (علیه السلام) مسئول خانواده را به مدیریت این موضوع توجه می دهد.

یکی از توصیه های مهم امام رضا (علیه السلام) ایجاد رفاه، توسعه و سهل گرفتن در مخارج زندگی و تأمین نیازمندی ها است.

کار برای توسعه در زندگی خانوادگی منحصر به مرد سرپرست خانواده نیست. زن و سایر اعضای خانواده نیز می توانند در این جهت (متناسب با توان، تجربه و سازگار با مصالح خانواده) به مسئول خانواده کمک کنند، آنان هر چند نتیجه کارشان اندک باشد، سهم مؤثری در اداره زندگی دارند که نتیجه های سودمندی را در پی خواهد داشت از جمله: کسب درآمد به منظور کمک در هزینه خانواده و تربیت نیروی انسانی کارا و متعهد، زیرا خانواده اولین محل پرورش نیروی انسانی سالم و مولد است و ناگفته روشن است که بهترین سرمایه در فرآیند پیشرفت جوامع، سرمایه های انسانی می باشند.
6-تقویت روحیه تولید

اسلام خواهان عزّت و اقتدار مسلمانان در تمامی عرصه ها از جمله عرصه اقتصادی است و تولید مقدمه رسیدن به این هدف بزرگ است؛ از این رو، اسلام برای تولید اهمیّت ویژه ای قائل شده و مسلمانان و پیروان خود را به سوى كمال و پيشرفت وفعّالیّت های مختلف تولیدی چون تولیدات کشاورزی، دامداری، صنعتی و نیز تجارت تولیدات دعوت می کند. . اميرالمؤمنين عليه‌السلام مى‌فرمايد: «هر كس دو روزش يكسان باشد (و پيشرفتى نكند) زيان كرده است»

لذا می بینم اقا معظم رهبری (دام برکاته) نیز بر این مسئله به وفور تاکید داشته و می فرماید:

 آنچه که در درجه‌ی اول در ایجاد قدرت ملی مهم است، به نظر من دو چیز است: یکی علم است، یکی ایمان. علم مایه‌ی قدرت است؛ هم امروز و هم در طول تاریخ؛ در آینده هم همین جور خواهد بود. این علم یک وقت منتهی به یک فناوری خواهد شد، یک وقت هم نخواهد شد. خود دانش مایه‌ی اقتدار است؛ ثروت‌آفرین است؛ قدرت نظامی آفرین است؛ قدرت سیاسی آفرین است. یک روایتی هست که می فرماید: «العلم سلطان» – علم، قدرت است – «من وجده صال به و من لم یجده صیل علیه یعنی مسئله، دو طرف دارد: اگر علم داشتید، می توانید سخن برتر را بگوئید، دست برتر را داشته باشید – «صال» یعنی این – اگر نداشتید، حالت میانه ندارد. 

چنان چه امام رضا علیه السلام نیز برای  تقویت  روحیه تولید و نیز رفع نیازمندان  به شکل  عملی در دوران ولایت عهدی با کارهایی از قبیل ساخت مسجد و حمام، احداث چاه و قنات، و سعی در تقلیل مالیات ها گام بلندی در رفع نیازِ نیازمندان برداشتند.